De meerwaardeclausule is er niet voor niks!
Bij overname van een agrarisch bedrijf neemt de opvolger in beginsel onroerende zaken en alle andere zaken die verder bij het bedrijf horen over voor een lagere waarde dan de waarde in het vrije economische verkeer. Hiermee wordt beoogd om de bedrijfsvoortzetting mogelijk te maken. Het gaat dus niet om de vrije marktwaarde maar om de waarde die voor de opvolger maximaal haalbaar is om nog lonend te exploiteren. Als de opvolger het bedrijf wil verkopen aan derden tegen de vrije waarde zorgt de meerwaardeclausule ervoor dat het verschil tussen de vrije verkoopwaarde en de lagere overnamewaarde met ouders of andere familieleden wordt afgerekend.
Welke afspraken?
Er zijn geen wettelijke of andere regels voor een dergelijke overeenkomst. Vaak worden een of meer van de volgende afspraken gemaakt.
– de opvolger moet het verschil tussen de vrije waarde en de overnameprijs aan ouders of familieleden bij verkoop betalen;
– als de opvolger wil verkopen moet hij/zij eerst toestemming hebben van de ouders. Bij verkoop zonder toestemming is de opvolger een boete verschuldigd;
– de ouders of andere familieleden vestigen een hypotheek zodat zij om die reden toestemming moeten geven voor een eventuele verkoop van onroerende zaken;
– als de opvolger wil verkopen moet het bedrijf eerst te koop worden aangeboden aan ouders of familieleden tegen dezelfde waarderingsgrondslag als bij de overname.
Om praktische redenen wordt de meerwaardeclausule meestal beperkt tot onroerende zaken en productierechten voor zover die voor een lagere waarde worden overgedragen.
Duur
Een kenmerk van de meerwaardeclausule is dat de afrekenverplichting een bepaalde termijn vanaf vijf jaar oplopend tot 15 of 20 jaar omvat mede afhankelijk van de leeftijd van de opvolger, de periode dat hij/zij in het bedrijf heeft meegewerkt. Ook de leeftijd en de financiële positie van ouders kan een indicatie zijn voor de duur van het beding. De clausule gaat in op het moment dat het bedrijf wordt overgedragen. De clausule wordt dan in een notariële akte opgenomen. Vaak is er al een clausule in het vennootschapscontract opgenomen die al dan niet gewijzigd wordt overgenomen. Het is in de praktijk gebruikelijk om de clausule aflopend te laten zijn. Er gaan stemmen op om de clausule voor het leven te laten gelden omdat landbouwbedrijven steeds kapitaalintensiever worden. Hierdoor worden de belangen van andere erfgenamen èn de opvolger gediend. Immers een opvolger kan gedurende zijn of haar leven het bedrijf exploiteren. Blijkt dat hij/zij het bedrijf niet continueert omdat geen opvolger zich aandient dan hebben de andere familieleden ook voordeel van het te gelde maken van het familiebedrijf.
Uitzonderingen
Uiteraard zijn er situaties denkbaar waarbij de clausule niet hoeft te worden toegepast. Bijvoorbeeld verkoop die gevolgd wordt door aankoop van vervangende goederen van een bedrijf in Nederland of elders in de wereld. Daarnaast geldt de uitzonderingsplicht niet wanneer het bedrijf bij vervreemding in een familiebedrijf blijft bijvoorbeeld als het bedrijf wordt overgedragen aan een volgende generatie. Investeringen in het bedrijf blijven in beginsel buiten de verrekening.
Rechtspraak
Rechters hebben diverse vragen beantwoord die relatie houden met de meerwaardeclausule. Binnen het civiel recht zijn vragen aan de orde geweest of het overeenkomen van een overnameprijs tegen een lagere waarde een gift schuilt. Hierop is geoordeeld dat het maatschappelijk ongewenst is wanneer een opvolger door een te hoge prijsbepaling tot liquidatie van een financieel gezond bedrijf wordt gedwongen. Liquidatie van een in essentie financieel gezond bedrijf prevaleert boven het belang van andere familieleden. Uit het arrest van 13 februari 2004 door de Hoge Raad (ECLI:NL:HR:2004:AN8172) kan worden afgeleid dat de agrarische waarde als voldoende tegenprestatie wordt aangemerkt. Als er geen meerwaardeclausule is bedongen heeft dat niet te betekenen dat er sprake zou kunnen zijn van een schenking. In de meeste gevallen wordt een meerwaardeclausule afgesproken waarmee wordt bereikt dat het bedrijf kan worden voortgezet op een rendabele wijze en gaat het primair niet om bevoordelen.
Tip
Het is de vraag in hoeverre bedrijfsovernames op deze wijze standhouden. Immers familietradities nemen af, anderen dan eerstegraads familieleden of derden willen het bedrijf overnemen en individualisering neemt verder toe. Dit verklaart wellicht de tendens dat in de adviespraktijk stemmen opgaan voor een levenslange meerwaardeclausule dan wel het verhogen van de overnameprijs. Bespreek de inhoud van de clausule met alle betrokkenen en beoordeel kritisch het zogenaamde standaard contract. Zorg dat de meerwaardeclausule is toegesneden op de opvolger, zijn of haar overige familieleden en eventuele derden.